De Franse schilder Édouard Manet (1832-1883) voltooide in de jaren 1867-1869 vijf historische werken met de executie van de Habsburgse aartshertog Maximiliaan in 1867 als onderwerp. Het gaat om vier schilderijen en een litho.
Het is opmerkelijk dat een schilder die te boek staat als de grondlegger van het Modernisme zich toelegde op het historische genre. Manet zou in zijn jonge jaren zelfs gezegd hebben dat hij nooit een historisch werk zou maken. Het is de vraag wat Manet bewogen heeft toch historische gebeurtenissen af te beelden.
Op 1 juli 1867 bereikte het bericht Parijs dat de Habsburgse aartshertog Maximiliaan op 19 juni in het plaatsje Querétaro in Mexico was gefusilleerd. De aartshertog was door Napoleon III in 1863 overgehaald keizer te worden van het door Frankrijk geïnstalleerde nieuwe regime in Mexico
. De geschiedenis van deze dramatische expeditie zal verder achterwege blijven, maar de publieke opinie in Frankrijk was diep verontwaardigd, vooral over de rol van Napoleon III. Niet alleen had Napoleon III volgens velen niets te zoeken in Mexico, daarnaast had hij Maximiliaan ook nog eens aan zijn lot overgelaten door tegen de afspraken in de Franse troepen in 1867 terug te trekken.
Deze gebeurtenissen maakten ook op Manet diepe indruk en meteen begon hij aan de reeks schilderijen. Het in 1869 voltooide werk verbeeldt de executie van Maximiliaan en twee van zijn Mexicaanse generaals.
Dit schilderij zou het laatste artistieke woord van Manet over dit incident zijn. Vanaf 1867 had hij al 3 soortgelijke schilderijen en een litho gemaakt. Het zou overigens een politiek staartje krijgen.
Niet alleen werd dit werk uitgesloten van alle openbare en private tentoonstellingen, zelfs de steen van de litho werd in beslag genomen. Pas in 1879/80 werd het werk voor het eerst tentoongesteld in New York en Boston. In Parijs zou dat tot 1905 duren.
Het schilderij toont het executiepeloton van zes soldaten, een officier (herkenbaar aan de glimp van de rode pet, geïdentificeerd aan de hand van de vier andere werken) en een sergeant voor het genadeschot. De feitelijke omstandigheden van de executie werden door krantenartikelen, ooggetuigenverslagen en foto’s in de loop van 1867-1869 steeds gedetailleerder publiek gemaakt.
Manet was niet bij de executie aanwezig en was zelfs nooit in Mexico geweest. Voor zijn informatie was hij afhankelijk van deze informatie. Zo kende hij het gezicht van Maximiliaan alleen van in kranten gepubliceerde foto’s.
De drie veroordeelden, met in het midden de keizer, zijn afgebeeld op het moment dat de schoten vallen. Vanachter een soort omheining zijn toeschouwers getuige van de executie. Het meest intrigerende aan de compositie is het perspectief van de kijker van het schilderij. Deze ziet vanaf gelijke hoogte toe vanaf de zijkant van het executiepeloton en is als het ware direct betrokken bij de executie.
Het lijkt alsof het publiek dat wél is afgebeeld vanachter de omheining het gebeuren vanaf de tweede rang gade slaat.
De geschiedenis van het schilderij begint voor Manet eigenlijk al in 1848 toen twee revoluties in Parijs gewelddadig worden onderdrukt en Louis Napoleon uiteindelijk in 1852 na een staatsgreep als keizer van het Tweede Keizerrijk werd geïnstalleerd.
De jonge Manet was getuige van deze gebeurtenissen en deze zijn voor een goed begrip van dit schilderij van groot belang. Hij kwam uit een republikeins nest en het aan de macht komen van Louis Napoleon was voor hem het slechtst denkbare scenario.
Hij beschouwde de restauratie van het keizerrijk niet alleen als burger ongewenst, als beginnend kunstenaar stond hij afkerig tegenover het culturele conservatisme van het nieuwe regime. Het Tweede Keizerrijk en Louis Napoleon symboliseerden voor hem niet alleen de politieke repressie, maar ook het reactionaire culturele klimaat. Manet als burger was echter geenszins een revolutionair.
Hij kwam uit een bourgeois gezin en beschouwde zich zelf ook als zodanig. In 1867 was Manet een bekend publiek figuur en hij nam ook actief deel aan het politieke debat. In dit perspectief moet ook zijn verontwaardiging over de Franse invasie in Mexico worden geplaatst. Hij zag dit als een verwerpelijk staaltje ancien regime, zoals hij de afkeuring van zijn kunst zag als een blijk van het reactionaire Frankrijk.
Louis Napoleon was voor Manet de kop van jut en de bevlogenheid waarmee hij zich toelegde aan het verbeelden van de Executie van Maximiliaan had in de eerste plaats een politiek doel. Hij wilde het beleid van de keizer publiekelijk aan de kaak stellen op een wijze die hij het beste beheerste: schilderen.
Meteen nadat de eerste berichten over de executie Parijs bereikten zette hij zich aan het werk en in het najaar was het eerste schilderij al gereed en het thema zou hem voorlopig niet loslaten. Dat hij zijn eigen grenzen overschreed door historische gebeurtenissen af te beelden nam hij voor lief. Het was een politieke verklaring.